Poema-sorta bat eskuetan azaldu zen Felipe Arrese Beitia 1899an Aramaioko Euskal Jaietan, hogei urte lehenago jasoa zuen poeta-ospea ondo merezia zuela erakustera. Ordura arte –zurezko santu bat harako, landutako gurutze bat honako–, ia santugin modura baino ez zuten ezagutzen aramaioar askok gure otxandioarra.
Baina esan bezala, poeta-koroa –“erramu-boneta”, esango zukeen Oihenart zaharrak– 1879an jarri zitzaion buruan lehen aldiz Elizondon antolatutako Euskal Jaietan, irabazle gertatutako “Ama Euskeriari azken agurrak” izeneko poema zela bide.
Koroa hark, halere, beste zerbait gehiago ere ekarri zion olerkariari, hilzorian zegoen euskara biziberritzeko erreferentzietako bat ikusi baitzuen euskal gizarteak harengan. Eta ardura horrekin jokatu behar izan zuen otxandioarrak hurrengo urteetan, besteak beste, Euskal Jaietan sistematikoki parte hartuz eta bizkarreratua zitzaion –eta onetsia zuen– eragile-konpromisoa poesiara eramanez.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Nabarmendu beharrekoa da Elizondoko Euskal Jai haiek bereziak bezain gogoangarriak izan zirela, eta ez bakarrik urte hartan hasi zirelako aurreneko aldiz Hegoaldean ospatzen. Izatez, hiru urte lehenago galdutako Karlistaldiak eta segidan etorritako ondorioek gaindiezinezkoa zirudien etsipena erein zuten Hegoalde guztian, eta Elizondoko Jai haiek itxaropenerako arnasbide bat suertatu ziren eskuarki. Eta Arrese Beitiaren poemak, esan bezala, eragin ezin handiagoa izan zuen berpizte, bizkortze eta adoretze gisako hartan.
Lore Joko edo Koplarien Gudu bezala ere deituak, Anton Abadia euskaltzalearen ekimenez –eta haren diruarekin– antolatutako poesia-lehiaketak ziren eta, Urruñan aurrenik (1851-1863) eta Saran gero (1864-1878) –eta Donapaleun behin (1877)–, Iparraldeko bertso-gileen erreferentzia bilakatu ziren berehalakoan.
Hango arrakasta ikusirik, izen bertsuko jaiak antolatu ziren hurrengo urteetan Hegoaldeko hainbat tokitan, ez guztiak Abadiaren itzalpekoak, baina gehien-gehienak bertako kultur agerpen desberdinekin aberastuak: abere-feriak, dantzak, txistulari-lehiaketak, lasterketarienak, gorularienak, etab.
Erdigunea hartzen zuen ekitaldia, dena den, poesiari zegokiona ohi zen. Eta arlo horretan gailendu zen Felipe Arrese Beitia ere Aramaion 1899an.
∞∞∞∞∞∞∞∞
R. M. Azkue izan zen Aramaioko Euskal Jai haien antolatzailea, bi urte lehenago hil zen Abadiaren emazteak apaiz lekeitiarrari eman baitzion ardura hori. Hark, Jaiak bere jaioterrira eramateko aukera baztertu eta, Bizente Goikoetxea musikariarekin zuen adiskidetasun mina tarteko, Arabako herri euskaldun bakarrera ekartzea erabaki zuen, ondo baino hobeto zekien-eta zer-nolako esanahi politiko-linguistikoa zeukan ekimen hark.
Iritsi zaizkigun albisteen arabera, gutxienez pare bat poema aurkeztu zuen Arrese Beitiak sariketara: “Euskaldun bioletea” eta “Mari Antoni aramaioarra”.
Ezaguna denez, Aramaiori eta aramaioarrei inoiz eskaini zaien gorazarrerik ederrena da “Euskaldun bioletea”, eta harexek jaso zuen lehen saria, R. I. Bazterrak aurkeztutako “Uxo zerutar bat” poemarekin batera.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Arrese Beitiak irakurgai bezala prestatu zuen “Mari Antoni aramaioarra” izeneko poema ez da, egia esan, bere lanik hoberena eta, dirudienez, 1899ko Jai haietan, hamabost lanen artean, zortzigarren tokian geratu zen.
Esan daiteke binaka errimatzen duten hamahiru (7 + 6) silabako bertso-lerrotan ondutako piezatxo honek bi atal desberdin dituela: aurrenekoa, Aramaiori eta aramaioarrei buruzko atala; eta irakaspen morala eman nahi duen ipuintxo gisakoa bigarrena. Azken honek, izenburuan islatu legez, Mari Antoni izeneko neskatxa “tradizionala” du protagonista eta interesa duen irakurleak Armiarmako esteka honetan aurkituko du osorik transkribatua.
Honen ondoren, beraz, lehen atalari dagozkion bertso-lerroak bakarrik erantsiko dira, Arrese Beitiak jarritako ortografia ukitu gabe.
Irakurleak berak esan beza zenbaterainoko antza duten hona dakartzagun bertso hauek “Euskaldun bioletea” poeman isuritakoekin.
Mari Antoni aramaioarra
Zolia danari goixetan
Jaungoikoak deutsa lagunketan
Araba izan arren oraiñ Aramaio,
Bizkaia iruditzen onek dau geiago,
Daukalako guraso zarren berbetea,
Bizkaitarrena bardin Foruko legea,
Ta berau izan arren urte askoduna,
Oraindik ez dau galdu euskelduntasuna.
Zeruak nai izanik da leku polita,
Ainbeste baserriz ta eleixaz jantzita,
Jaungoikoak eginik oso da malatsa,
Iturriz, zugatzez ta mendiz aberatsa.
Neguan epeltxoa, udan ez beroa,
Eguzkiak lerregi erre bagakoa.
Bioleta bedartzan legez eskuetan
Erri auxe dalako mendi artietan,
Emon gura neuskio datorkan ondrea,
Dalako Euskalerri erdiko lorea,
Deiturik, erri bakar gaur Arabakoa,
Erdera naste baga euskaldun osoa.
Ta Euskera zainduten legetxe alegin
Bere oiturak gaitik dabelako egin,
Biotzetik agurtzen gaur dot Aramaio,
Erri aukeratutzat au zalako jaio.
Berau da, bada, ibar zintzo ta leiala,
Atxak solo biurtu egin dituana,
Saritu eragiñik izerdi andiak,
Boteak bere ume zaillen bekokiak;
Eurenez naiz ta izan gorputzez txikiak,
Beargin zintzo beti dira txindurriak.
Baña aramaioar zarrak zein gazteak
Niri eresten jataz dirala erleak.
Ezpadauka lorarik erleak urrean,
Zelan ibilli oi dan billa urriñean!
Alan ikusi oi dot aramaioarra,
Etxean amaituten jakonean lana,
Dirudiala erle zintzo ta langiña,
Doiala erbestera bearraren billa:
Bata badoa ezti geia ekartera,
Bestea pillatzeko dirua etxera.
Agaitik erlearen izena betean
Aramaioarrentzat dator nire ustean.
Ez dot nik esan gura txito ta osoro
Akats bagakoa dala Aramaio.
Alan bere bakigu oneitan ardiak
Esan leikela danak dirala zuriak.
Bat edo bat aurkitzen nozbait bada baltza,
Berak dauka librako barbantzuen antza.
Alan erleak bere dan-danak zintzoak
Eztira, zeren batzuk direan mamoak.
Bai, onak utsik dagoz an goian Zeruan,
Txarrak bere on baga beian Inpernuan,
Baña gitxi-gei emen lekuan-lekuan
Txar ta onak gabiltzaz nastean munduan.
Antxiña entzun neban: “nai dozun errira
Zoaz, baña txakurrak an bere badira”.
Augaitik, Aramaion bat edo bat alper
Izan arren, ez deutsa orregaitik ezer.
Alan ez dot bardindu nai paradisuaz
Lurrean non-nai oi da bat edo bat Judas.
[…]
∞∞∞∞∞∞∞∞
Oharkizun bi, azkenik, Arrese Beitiaren inguruan hedatu den pare bat albiste hutsal agertzeko. Izan ere, eta gezurra dirudien arren, inon diotenez, jaio zen egunean bertan hil omen zen gure poeta gizagaixoa. Eta, hori gutxi izan balitz bezala edo, gay ere izan zen, jende guztiaren biblia bilakatu den Wikipediaren arabera. Horrek ez bide zion, halere, bi emazteren senar zintzoa eta dozena erdi bat seme-alabaren aita arduratsua izatea eragotzi.
Heriotzaren kontu sinestezin hori, noski, hamaiketako kafea hartu bitartean nahastu zen erredaktoreren baten akatsa baino ez da. Arrese Beitiaren ustezko homosexualitatearena, ordea, inongo idazki edo testigantzatan azaldu ez den eta egiazta ez daitekeen zerbait larriagoa da, larriagoa eta Wikipediak albait lasterren zuzendu beharko lukeena.
