Espainia frankistaren muga itxien baitan jardunda ere, aitak bazekien enpresaren aurrerabidea berrikuntzatik etorriko zela eta hori mugaren beste aldean zegoen. Autobusgintzan erreferente nagusietako bat Italia zen, eta han jarri zituen begiak. Ausart jokatuta, lortu zuen Modenako Orlandi enpresarekin harremana hastea, eta ondorioz 50eko hamarkadan italiarrak maiz etortzen ziren Ormaiztegira, Irizarreko langileak trebatzera. Harrera ezin beroagoa egiten zien gure familiak, gutarrak balira bezala. Horietako bisitari bat, Dario Serafini, erabat bihurtu zen gure etxekoa, bere familia guztiarekin; eta trukean, ni haienekoa. Modena ondoko Nonantolan bizi ziren eta hiru alditan izana naiz bertan. Lehena, 1963an; azkena, 2017an. Tartean 54 urte.

Lehen bidaian 9 urte nituen. Ikasturte osoa Donibane Lohitzunen eman eta gero, amaren ondoan eta herrian egoteko irrikan nengoen, baina Migel Marik beste zerbait zeukan buruan. Uda hartan Dario etorria zen, Ines emaztearekin eta Gianni semearekin, eta haien Cinquecento txikian bidali ninduen Italiara. Nik ez nekien italieraz, Dariok nolabait hurbiltzen zuen bere hizkera espainolera, eta beste guztia maitasunak lortzen zuen. Egoera gogorra zen niretzat, baina uneoro sentitu nuen haien gozotasun hurbila. Alderantziz ere esan daiteke: gozotasuna bai, baina egoera gogorra zen.

Lehen egunean Inesekin geratu nintzen etxean. Eta, bera enkargutara irten zenean, bakarrik. Zain nengoela atea sentitu nuen, eta konturatu nintzen ez zela Ines bera. Ziztu bizian ezkutatu nintzen ate baten ostean, izututa, harik eta pertsona hura joan zen arte. Gero jakin nuen Danielle izan zela, Darioren iloba nire adin bueltakoa, hurrengo egunetan nire jolas-laguna bihurtuko zena.

Eraikin ondroso baten bigarren solairuan bizi ginen. Lehenengoan, gure azpian, ateak errotulu bat zeraman: Partito Comunista Italiano. Donibane Lohitzunen ikurriña libre ikusteak poza eman zidan bezala, hemen ikara sentitu nuen, frankismoan eta nire adinean komunistei buruz entzunda nituen guztiak beldurgarriak baitziren. Egunak pasa ahala lasaituz joan nintzen, baina aitortzen dut eskailerak igotzerakoan ate horren parean azkartu egiten nuela erritmoa.

Nire izena Ormaiztegin Migeltxo zen. Migel Mariren seme zaharrenak Migel Mari behar zuen, eta umetan Migeltxo. Italiarrek ere berdin ahozkatzen zuten, baina idatzi Miguelcio idazten zuten, haien arau fonetikoen arabera. Gero ikasi nuen haientzat Miguel-en parekoa Michele zela (Mikele ahozkatuta) eta hori nahiago nuen, ordurako euskal izenen oihartzunak estimatzen hasita bainengoen. Baina Miguelcio izan nintzen haientzat; eta etxera bueltan ere bai, txantxan, Italiako gutunak iristen hasi zirenean.

Horrenbestez, aitaren helburuak betetzen ari ziren. Etxetik baneukan euskara, herriko eskolan ikasi nuen espainola, Donibane Lohitzunen jabetu nintzen frantsesaz eta Nonantolatik bueltan manejatzen nuen oinarrizko italiera ere. Bederatzi urteko mutiko hura gai zen lau hizkuntzetan komunikatzeko.

Geroztik gai izan naiz esfortzu handirik gabe ingelesera eta katalanera hurbiltzeko. Eta ingurukoek esan izan didate berezkoa dudala hizkuntzetarako gaitasuna. Nik, aldiz, uste dut gaitasun hori beharrak eragindakoa dela. Sinetsita nago adin txikitan hizkuntza ezezagun batean erabat murgiltzen den pertsonak aste gutxiren bueltan garatuko dituela lehen komunikazio tresnak, benetan ihesbiderik ez badauka. Bestelako kontua da ea halako trantze bat pasarazteko prest dauden haur horren hezitzaileak, nirekin Migel Mari egon zen bezala.

Bigarren bidaia 1967an egin nuen, 13 urte nituela. Oraingo honetan Giannik bazeukan bikotea, Laura, eta harekin izan nuen harreman polita. Baserri batean bizi zen bere gurasoekin eta sarri eramaten ninduten bertara. Txerriak eta angurriak hazten zituzten, eta erabat lotuta geratu zitzaizkidan garunean angurriaren zaporea eta txerri kortaren kiratsa. Hamarkadak pasa ziren angurria normal jateko gai izan nintzen arte.

Gogoan dut Gianniren lagun baten Masserattian Veneziara eraman nindutela, eta txunditu egin nindutela urezko kaleek. Viareggiora ere joan ginen beste behin, aitaren izeba Eleuteria bisitatzera. Jauregi erraldoiean egiten zuen lan borbondar artxidukesa biren zerbitzura, eta audientzian errezibitu ninduen haietako batek, eskua luzatuz muin egin niezaion. Izebak kuku-ordulari bat oparitu zidan; azken momentuan, ordea, ez nuen eramaterik izan eta horren penak zapuztu zidan egun berezi hura.

Bidai honetan musika asko jaso nuen. Oso zalea nintzen ordurako, eta etxean binilo mordoa zegoen, haiek jotzeko gailuarekin. Irratian ere etengabe entzuten nituen modako kantuak eta azkar ikasi nituen, letra eta guzti. Oraindik kanta ditzaket ia osorik Caterina Caselli-ren ‘Uomo d’oro’, edo Rita Pavone-ren ‘Mio cuore’ edota Gianni Morandi-ren ‘Se non avessi piú te’, Gino Paoli-ren ‘Sapore di sale’, eta beste hainbat. Behin autoan gindoazen, irratian ‘Uomo d’oro’ jotzen eta ni kantatzen. Tunel batean sartu eta irratia isildu zenean, kantuan jarraitu nuen eta tuneletik irteeran pare-parean ari nintzen Caselli-rekin. Pozik utzi nituen italiarrak.

Itzulerako bidaia bitxia izan zen. Ordurako Tolosako eskolapioetan ari nintzen ikasten, batxillerraz gain baita piano hastapenak ere. Eta hain zuzen piano irakaslea, padre Miguel, 67ko udan Italian zegoen ikastaro bat egiten Sienan. Itzulera berarekin egingo nuela adostu zuten etxekoek nonbait; beraz Giannik Sienara eraman ninduen, eskolapioa zegoen komentura, bertan gaua pasa eta biharamunean bidaian abiatzeko. Fraide kuadrilla handi samarrarekin afaldu nuen, haien galdera kuriosoei suelto erantzunez. Oroimen ona daukat gau harena, baina ez nuen inongo tentazioarik izan bertan geratzeko.

Bi bidaiak nahastuta, beste hainbat flash ere geratu zaizkit gomutan.

Ia egunero jaten genuen pasta, nire pozerako. Baina harriduraz ikusi nuen Inesek aldiro egiten zuela pasta, beti freskoa erabiltzen zuela. Gurean ohikoa zen eta den pasta lehorra (asciutta esaten zioten) ez zuten askorik estimatzen. Lana zen ia egunero pasta egitea, formak moztea, eta gero kozinatzea; baina huraxe gustatzen haiei eta baita niri ere. Gero guztiari botatzen zioten gazta birrindua, ez bakarrik pastari. Parmiggiano gazta erraldoiak egoten ziren dendan (gero jakin nuen 20 kilo ingurukoak zirela) eta handik zati ederra erosten genuen sarri. Aldiro birrindu eta katilukada jartzen zen mahaian otordu bakoitzean, zopa, potaje edo pastari botatzeko. Pastazale amorratua bihurtu nintzen Italian izan eta gero.

Hizkuntzari buruz, nirekin italiera batua erabiltzen zuten baina berehala konturatu nintzen haien artean forma ezberdinak erabiltzen zituztela, aldaerak-eta. Ez dakit ea batuaren hautua egiten zuten nire hobebeharrez hala haien euskalkia gutxiesten zutelako. Gerora jakin nuen lurralde hura Emilia-Romagna zela eta bazuela italieraren dialekto bat -emilianoa, hain zuzen-. Modenaz gain Bologna; Ravenna edo Parma bezalako hiriak hartzen ditu eta bertan jaioak dira, besteak beste, Verdi, Pavarotti edota Pantani.

Giro politikoak ere nabarmen piztu zidan arreta, ume mokoa nintzen arren. Gure amaren familia gerran galtzaile eta ondoren errepresaliatua izan zen; etxean umetatik jaso genuen injustiziaren aurkako kontzientzia eta politikarako interesa. Nire lehen bisitan, 1963an, hiru gobernuburu ezberdin izan zituen Italiak urte bakarrean, eta hori alderatzen nuen Espainiako Franco diktadore sempiternoarekin. Italian aldaketak oso maiz gertatzen ziren, baina nahiago hori inork hautatu gabeko eta biziarteko agintaria baino.

Nonantolara azken bisita 2017an egin nuen, lehenetik 54 urtera. Gaztetako bidaietan kontu gustagarri ugari geratu zitzaidan, baina obligaziozkoak izan ziren, urduritasunak eta estuasunak pasatu nituen sarri. Adin haietan giro naturalagoak nahi nituen, eta neurri batean behartuta sentitzen nintzen italiarrekiko harremanean. Bi bidaien ondoren ez nion eutsi haiek merezi zuten kemenarekin, eta gutunen jarioa agortuz joan zen, harremana erabat galdu zen arte. Korapiloa etxean neukan, aitak ezarritako konpromisoetan, baina etena haiekin gertatu zen. Eta banuen kontzientzian kargatxo bat.

Horregatik hasi zitzaidan heldutan pizten hara itzultzeko gogoa. 2017ko egun batean Google maps-en hasi nintzen Nonantola arakatzen eta berehala antzeman nuen Serafini-tarren etxea, Via Vittorio Venetton. Noski, horrek erabakia azkartu egin zuen. Ez neukan haien beste arrastorik, baina erabakimen handiz abiatu ginen Italia aldera Fatima eta biok.

Nekazaletxe bat hartu genuen hiru egunerako, badaezpada. Eta iritsi orduko bilatu genuen umetako etxe hura. Atariko txirrinetan ez zegoen Serafini-rik, ez eta Partito Comunista Italiano-rik. Iluntzea zenez, afari-pasada egin eta azkar erretiratu ginen, hurrengo egunak emango zuenaren aiduru.

Gosalorduan nekazaletxeko andreari galdetu genion eta, Serafini-tarrak oso ezagunak ez bazituen ere, eman zizkigun jarraibide batzuk. Eta haiei segika, han eta hemen galdezka, iritsi ginen Lauraren baserri aurrera. Aldatuta zegoen ingurua, nola ez, baina kanpoaldeko atean argi jartzen zuen: Serafini-Fiorini. Uf! Dardaraz jo nuen txirrina… baina ez zen erantzunik izan. Hala ere, zirrikituetatik txakurrak eta oiloak ikusi genituen, beraz norbait bizi zen bertan.

Ohar bat idazten hasi nintzen nire italiera herdoilduan: “Sono Miguelcio, vengo da Ormaiztegi, mi ricordate?” Bizpahiru egunez han egongo ginela eta, nahi bazuten, telefonoz deitzeko. Oharra postontzian sartu eta, tentsioa arintze aldera, Modena-ra joan ginen. Pasioan genbiltzala iritsi zen deia, iragan urrunetik: lehenbizi Giulianno, Lauraren semea, eta ondoren Laura bera. Bihotz-taupadak apur bat baretutakoan elkarrizketa gozoan hasi ginen, gozotasuna berriro. Eta afaltzera gonbiatu gintuen egunean bertan.

Etxean hirurak aurkitu genituen, Gianni, Laura eta Giulianno. Oso hunkigarria izan zen elkar besarkatzea 50 urte eta gero. Laurak pasta prestatua zuen, tortellini in brodo zoragarriak, eta elkarrizketa erraz loratu zen. Nik idatzitako gutunak atera zituen eta baita hainbat argazki ere. Kontu zahar batzuk errepasatu ondoren, Laurak zuzen galdetu zidan; “Zergatik etorri zara?” Ahal bezala azaldu nion urteetan aurrera areagotzen ari zitzaidan kontzientziako karga, haiekiko harremana mantendu ez nuelako. “Zuengandik maitasuna besterik ez nuen jaso, hori adierazi nahi nizuen berandu izan baino lehen”. Begietan antzeman nion esker ona, eta horrekin bidaiak zentzu erabatekoa hartu zuen.

Hurrengo egunean berriro itzuli ginen afaltzera, eta orduan Barbara ere agertu zen. Haien iloba zen, besotako haur ezagutu nuena, eta alaba koskorrarekin hurbildu zen, eskuan aceto balsamico ontzitxo bat zekarrela. Etxeetan ontzen dute, urte luzez, eta ez dauka zerikusirik hemen izen beraz saltzen den txapapotearekin. Laurak aceto-a egiteko zeukan instalazioa erakutsi zigun eta ontzi handiago bat oparitu, kakorratz-zorro eta guzti.

Gozo-gozo esan genion elkarri agur, pozik hartarako aukera izan genuelako. Handik denbora gutxira hil zen Gianni, eta Laurarekin badugu elkarren berri sare sozialetan. Honenbestez kitto nire kontzientziako karga.