Bestela izan zitekeen, Proudhon eta
Bakuninen testuetan, hots, anarkismoaren oinarrietan, Estatu handi
eta zentralisten aurkako eta independentzia nahi duten herri txikien
aldeko adierazpenak etengabeak baitira, langileen esplotazioa
dakarten abertzalekerien aurkakoen pare. Proudhonek argi eta garbi
jotzen zuen Italia batzeko prozesuaren eta Garibaldiren beraren
aurka, baita Frantzia eratzeko modu zentralistaren aurka (Federazio
printzipioa liburuan,
esaterako), haien ordez herrien arteko federazio askearen alde
eginez. Bakuninek ere, paneslavismoaren eta pangermanismoaren aurka
egiten zuenean, herrien arteko federazio aske bera defendatzen zuen
(Estatismoa eta anarkia
lanean batez ere), eta bestalde, “Aberria eta nazionalitatea”
testuan honakoa idatzi zuen: “Nazionalitatea ez da oinarri bat;
egiaztatutako gertakizuna da, banakotasuna bezalaxe. Herri bakoitza,
handia zein txikia izan, bera izateko, bere izaeraren arabera
bizitzeko eskubide eztabaidaezina da. Eskubide hori askatasunaren
oinarri orokorraren ondorioa baino ez da”. Beraz, anarkismoaren
oinarrietan bazegoen bidea euskal independentziarekin bat egiteko eta
independentismoak anarkismoarekin bat egiteko, edo elkarren ondoan
mesfidantzarik gabe ibiltzeko, behintzat, nork bere aldarrikapenei
eutsiz.
Ikus
dezagun Indiaren kasua. Ez dut Euskal Herriarekin erkatu nahi, ez
baitago nondik erkatu, baina Gandhiren bidea aztertu nahi dut (eta ez
indarkeriaren ezaren apologia egiteko, hain zuzen ere, Gandhik berak
esan baitzuen koldarkeriaren eta indarkeriaren artean hautatuz gero,
indarkeria gurago zuela). Gandhi Europatik zetorren Indiaren
independentziaren aldeko borroka bere egin zuenean. Europan ideia
berriak ikasi zituen, batez ere kapitalismoaren eta inperialismoaren
aurkako mugimenduetako ideiak, eta zehazkiago, Tolstoi errusiar
anarkistarenak. Tolstoiren anarkismoak irakatsi zion erresistentzia
baketsuaren bidea. Gandhik etxera itzulita egin zuena, ikasitakoa
indiar nortasunaren iragazkitik igarotzea izan zen. Etxean konturatu
zen hainbat ideia anarkista indiar kulturan ere topa zitezkeela, eta
horrela inperialismo eta kapitalismoaren aurkako borrokari bere
herriak uler zezakeen forma eman zion. Hura hinduista izanda, hots,
Tolstoi bezala sinestuna (Tolstoi kristaua baitzen), Erresuma Batuari
India “Jainkoaren anarkian” uzteko eskatu zion. Borroka eredu
berritzat joko zena ideia anarkisten eta kultura indiarraren
uztarketa izan zen. Zoritxarrez, hobe dugu egungo Indiari ez
begiratzea, independentzia lortu arren kapitalismoaren ondorioak
inoiz baino bortitzagoak baitira (hazi transgenikoak, besteak beste,
lagun) eta berak borrokatu zituen kasten sistemak eta bestelako
gaitzek bertan baitiraute. Baina hortik erreskatatu nahi dudana
Gandhik ideia teorikoen eta bertako errealitatearen arteko
sintesirako egindako ahalegina da.
Euskal
nortasunak, euskal historiak ere ideia anarkistekin bat egiteko
hainbat euskarri zeuzkan. Begira diezaiegun Euskal Herriaren
ezaugarri historikoei, kontatu dizkiguten bezala. Ekialdetik
iritsitako lehen inbasio handiak iritsi arte zein zen euskaldunen
egitura politikoa? Buruzagirik ez zeukaten komunitate txikiak ziren,
euren lurraldea defendatzeko baino batzen ez zirenak. Orduan baino ez
zuten buruzagia hautatzen, eta arriskua igaro bezain laster
desagertzen zen buruzagitza hori. Inbasioen arriskuak etengabeak
bilakatu zirenean baino ez ziren euskaldunak egitura finkoagoak
sortzen hasi. Baina zein izan ziren egitura horien ezaugarri
nagusiak? Euskal lurralde burujabeak, egungo hiztegia erabiliz
nolabait federatuta zeuden lurraldeak. Une batean Nafarroa erresuma
bihurtu bazen ere, oinarria lurraldeen burujabetza izan zen.
Eguneroko funtzionamendua munizipalismo libertarioaren oso antzekoa
zen: herri bakoitzak bere erabakiak hartzen zituen, herritar guztien
partaidetzaz (derrigorrezko partaidetzaz kasu batzuetan), eta herriek
euren erabakien berri eman baina eztabaidatu gabeko erabakirik
hartzeko ahalmenik ez zeukaten ordezkariak hautatu eta batzar
nagusietara bidaltzen zituzten. Dena elkarrekiko ahozko kontratuan
oinarritzen zen, kontratu idatziak oso berandu arte gaitzesten
baitzituzten. Ez naiz sartuko sistema horretan denboraren poderioz
sortu ziren bizioetan, aldarrikatu ohi den euskaldunen berezko
“askatasun” sena interesatzen zait. Nekazariek inongo estaturi
itxaron gabe sortu zuten auzolanaren eredua ere maiz aipatzen zaigu.
Hor daukagu balizko gizarte matriarkala ere (inoiz benetan izan bazen
argi dago kristautasuna sartu aurrekoa izango zela), edo gure
garaietan prostituituta dagoen kooperatibismoa. Ezaugarri horiek,
bitxia bada ere, euskal abertzale burgesek idealizatu dituztenak
dira. Baina haien balioetan benetan sinistu gabe aldarrikatzen
badituzte ere, ikuspegi erromantikoa eman eta euskaldunen “izaera
aparta” aldarrikatu eta harrotasuna (edo harrokeria) agertzeko
erabili badira ere, horrek alde ona era badauka: burgesek eurek ere
badakite herritarrek holako ezaugarriak ontzat jotzen dituztela,
barru-barruan askatasuna eta berdintasuna maite dituztela. Izan ere,
isildu ohi dutena honakoa da: foru sistema barrutik usteldu zuena
diruzaletasuna, zekenkeria izan zen. Alde batetik, lur asko esku
gutxitan geratu ziren, diruaren logika hasi zen nagusitzen, eta jabe
horiek euren eskuz landu ezin zituzten lurrak zeuzkatenez, are
gehiago, lana eurek egiteko asmorik ez zeukatenez, maizterren lanaren
lepotik hasi ziren bizitzen. Bestetik, Batzar Nagusien
funtzionamendua usteldu zutenak merkatal interesak izan ziren: euskal
lege zaharrak, erromatar zuzenbidearen aurkakoak, merkatuak egiteko
oztopo bihurtu zirenean, hiriguneak eratzen hasi ziren, haiek kanpoko
foruari, Logroñokoari, esaterako, lotuz. Hiribildu haiek izan ziren
elizateen gainetik hazi eta haiek irentsi zituztenak. Horrela,
merkatarien, burges berrien interesak, diruaren interesak, herriaren
interesen aurretik jartzen hasi ziren, gure egunetara arte. Hots,
Euskal Herriaren ezaugarri “apartak” aldarrikatzen hasi zirenak
ezaugarri horiek suntsitu zituztenen oinordekoak izan ziren, hain
zuzen ere. Beraz, zergatik ez erabili berezko euskal ezaugarri horiek
(benetakoak ala mitifikatuak diren beste kontu bat da) ikuspuntu
anarkistatik? Zergatik ez edan euskal tradizioak eman dizkigun
alderik onenetatik haiek azpimarratu eta anarkismotik aldarrikatzeko?
Zergatik ez baliatu abertzaletasunak sortutako mistika bera euskal
herritarren alde eta euskal burgesen aurka, Euskal Herria herri gisa
desegin zuena estatismoa bera izan zela erakutsiz? Euskaldunak
estaturik izan ez zuten bitartean baino ez ziren askeak izan, eta
estatu bat eratzeak berak (Nafarroako erresuma sortzeak, alegia),
euren izaeraren, euren oinarri askeen suntsipenerako lehen harria
jarri zuen.
Mugimendu
anarkistak abangoardiakoa izan behar luke baina, zoritxarrez, Euskal
Herrian berandu iristen da maiz, eta iristen denean ere, beste
batzuen itzalpean egiten du. Beste ideologiei utzi diegu ekimena,
agertzeko lotsa bageneuka legez. Baina sen anarkista, sen
libertarioa, oso sustraituta egon da euskal gizarte xumean,
libertarioa zela jakin gabe ere. Matxinadarako sena ez da inoiz hil.
Agian bada garaia anarkismoa Euskal Herrian aitzindaria izateko.
Dogmatismoak, barneko borroka antzuak, joera desberdinak banantzen
dituzten txikikeriak, jatorriak alde batera utzi eta euskal
anarkismoa beste herrietako anarkismoaren pare ibiltzeko, besteak eta
batez ere bere burua gutxietsi gabe. Lubaki eta barrikada askotan
beste batzuekin egingo dugu bat, eta haietan ere argi utzi behar dugu
borroka haiek (AHT, auto-kudeaketa, gaztetxeak, antimilitarismoa,
antinperialismoa, presoen askapena eta anarkismoan beti egon diren
aldarrikapen guztiak) geure-geureak direla. Beste kontu batzuetan
(estatismoa, militarismoa, totalitarismoa, kapitalismoa, sindikatuen
saldukeria, jabetza pribatua…) beste batzuek, baita borroka lagun
izan ditugun batzuek ere, aurrean topatuko gaituzte. Baina
anarkismoak euskal gizartearen errealitatearekin, herriaren
sentipenarekin, euskaldunen berezko ezaugarriekin bat egiten ez duen
bitartean eta euskaldunak euren ezaugarri historikorik onenen
oihartzunak anarkismoan daudela jabetzen ez diren bitartean, nekez
egingo dute “euskal” eta “anarkista” hitzek bat. Eta nago
urte gehiegi galdu dugula elkar aurkitu ezinik.
