Amy Winehouse abeslaria lurrean dago, burua lehertuta, odol putzu batean. Tiro bat jaso du bekokiaren erdian. Ustezko hiltzailea gorpuaren aldamenean dago, lasai eserita, arma eskuetan… William Burroughs idazlea da.
Ezin da erreala izan, noski. Eskultura bat baino ez da, Marco Perego artistak egina. New Yorkeko arte galeria batean dute salgai egunotan. The Only Good Rock Star Is A Dead Rock Star izenburua jarri dio artelanari egileak. Bideo honetan azaltzen du zer esan nahi duen eskulturarekin: “Rock izarrak dira egungo gizartearen sakrifizioa”.
Ez zaio arrazoia falta. Ez dut uste gehiegi esatea dela ia planeta osoa dagoela ikuskizunaren zain, Winehouse hilik noiz agertuko den esperoan. Are gehiago, horretara bultzatzen ari gara musikari gaztea.
Sakrifizioa
Aurreko batean kontatu nuen Georges Bataillek ekarri zuela sakrifizioaren gaia lehen planora joan zen mendeko erdialdean.
Jacques Derridak liburu oso bat eskaini zion gaiari: Donner la mort (1999). Abrahamen sakrifizioa jorratzen du filosofo frantziarrak. Isaac, bere seme bakarra, hiltzeko agintzen dio Jainkoak Abrahami. Bai eta honek obeditu ere. Ez du hilketa gauzatzen. Aingeru batek gelditzen dio eskua, labanarekin semeari lepoa moztera doanean. Horrez gain, Herman Melvilleren Bartleby narrazioa aztertzen du. Bere burua hiltzen uzten du protagonistak, apatia hutsez.
- Nola ez harritu, bada, bi istorio ikaragarri bezain hutsal hauetan emakumearen faltagatik? Aita eta semearen istoria da, gizonezko-irudiena, gizonen arteko hierarkiena (Jainko Aita, Abraham, Isaac […].
Sakrifizioaren lege unibertsalari erantzuten dio horrek, Derridaren arabera, eta galderak egiten ditu filosofoak:
- Sakrifizioaren erantzukizunaren logika aldatuko litzateke, bigunduko, desbideratuko, emakume batek horretan era erabakigarrian esku hartuko balu? Sakrifizioaren erantzukizunaren sistema hau […] funtsean emakumearen bazterketa edo sakrifizioa al da?
Galderak airean zintzilik uzten du Derridak. Dena den, berehala argitzen du sakrifizio honek ez duela zerikusirik sakrifizio tragikoarekin edo heroiarekin. Horretan beti aritu da emakumea protagonista.
Bistan da, arrazionaltasun batetik (arrazoia absurdoa bada ere) azal ezin den sakrifizioaz ari da Derrida hor. Kontua ez da sakrifizio horrek ez duela zentzurik, baizik eta zentzua baztertzen duela. Are gehiago: zentzurik ez izateak bihurtzen du sakratu.
Halako sakrifizioa bilatzen zuen Bataillek, eta errealitatean gauzatzeko zorian ibili zen, aurreko batean kontatu nuenez.
Joan Vollmer
Halako sakrifizio batek bihurtu zuen idazle William Burroughs, ordura arte pijo-jonki bat besterik ez zena. 1951. urtean, Joan Vollmer bere emaztea tiroz hil zuen Burroughsek Mexiko Hirian. Askotan bezala mozkortuta zeuden biak, eta askotan bezala, lagunak entretenitzeari ekin zioten Wilhelm Tell jolas batekin. Vollmerrek edalontzi bat jarri zuen burugainean, eta Burroughsek tiro egin zuen, ontzia hautsi eta bere trebezia erakusteko.
“Zerk edo zerk nire eskua mugitu zuen”, esan zuen gero kalkulagailua asmatu zuen gizonaren bilobak.
David Cronenbergek horrela kontatu zuen gertaera, Naked Lunch filmean (1991):
Burroughsek “izpitu itsusi” delako bati egotzi zion gertaturikoaren erantzukizuna eta serio idazteari ekin zion, zulotik ateratzeko. Horren fruitua izan ziren Junkie, Queer eta The Naked Lunch eleberriak. Bistan da, heriotza sakrifiziala gisa ulertzen zuela Burroughsek berak Vollmerrekin gertaturikoa.
- Beraz, joanen heriotzak harremanetan jarri ninduen inbaditzailearekin, Izpiritu Itsusiarekin, eta bizitza osorako borrokara behartu nau, non idaztea den nire irtenbide bakarra.
Inbaditzailea lengoaia da Burroughsentzat, hortik haren lelo “lengoaia birusa da”. Lengoaiak eta horretatik eratorritako arrazoimenak preso du gizakia. Bizitzaren arerio, birus, inbaditzaile edo Izpiritu Itsusi, horren kontrako borrokari eskaini zion Burroughsek bere lana, Vollmerren sakrifizioak behartuta.
Lengoaiaren aldarean hilak
Burroughsen lana eta Bataillerena lotuta daude beraz, Nietszcheren iturritik edaten dutenen heinean. Biek egin zuten gehiegikeriaren literatura, biek borrokatu ziren lengoaiaren kontra (Burroughsek cut-up teknikaren bidez, Bataille, Derridaren dekonstrukzioaren aitzindari gisa).
Sakrifizio zapuztu bat eta “istripu” bat, Thot lengoaiaren tximu-jainkoaren aldarean. Bi emakumeon gorpuen argazkiak ditugu. Ez ditut hemen jartzen morbo hutsarengatik. Posmodernitatearen benetako cadavre exquis bezala baizik.
Colette Peignot hilda, 1938
Joan Vollmer, Mexiko Hiriko morgean, 1951
Derridak azterturiko sakrifizio adibideetan ez bezala emakumeak dira hor protagonista. Protagonista diot, ez biktima. Paradigma aldaketa baten erakusgarri dira? Irakurketa feministarik egin daiteke? Ez dakit.
Amyren bihotz sakratua
Marco Perego artistak argi ikusi du egungo rock eszenak hartu duela sakrifizio paganoen eta sakrifizio kristauaren lekua gure gizartean: Elvis hil eta piztu egin zen, Jimi Hendrix, Ian Curtis, Kurt Cobain… Eta emakume bat: Janis Joplin.
Espektakuluaren mundu-moloch gose da. Oi Amy, zure gorpu hotz eskisitoa ikusi nahi dugu, aluminio paperean bilduta. Estigmak ikusi nahi ditugu zure besoetan. Zure talentua ez da gizatiarra. Ireki zure bularra, barruan zer duzun erakusteko.
“Joan Vollmer biktima izan zen, baina ez zen inoiz biktima rolean jarri”
Elkarrizketa egin diot Folka, countrya, jazza eta bluesa nahasten dituen
Jolie Holland musikari estatubatuarrari (Houston, 1975). Tom Waits du
zaleen artean, eta haren zigiluan grabatzen ditu diskoak. Azkena The living and the Dead
da eta erreferentzia zuzenak egiten dizkio Burroughs eta Joan Vollmerri. Azken honekiko lotura berezia somatzen zaio Hollandi.
Irailaren 11n jaio zinen. Zer edo zer esan nahi du horrek zuretzat?
Esan nahi du 26 urte bete nituenean urteurren ikaragarria izan
nuela. Orain, gainera, New Yorken bizi naiz, eta oso berezia izaten da
urtebetetzea. Jende askoren bizitza aldatu zen, mundu osoan.
Beti izan duzu lotura handia AEBetako beat
belaunaldiarekin. Zerk lotzen zaitu, Allen Ginsbergekin, Jack
Kerouacekin eta, batez ere, William Burroughsekin?
Amets bitxia izan nuen behin: Joan Burroughs nintzela. Hamar
urte geroago, Tom Waitsek eskatu zidan Joan antzezteko Burroughsekin
egin zuen musikalean. Abesti bat idatzi nuen haren inguruan.
Joan Vollmer emaztea hil zuen Burroughsek tiroz, Mexikon, 1951. urtean, jolas batean. Harekin identifikatzen zara?
Ez dakit. Haiek ameriketako kulturaren adierazpena dira, eta
halako pertsonaiak oraindik badabiltza inguruan. Kultura hori bizirik
dago, eta jende hori nire lagunak dira. Nire lagunetako askok ez dakite
ezer beat haien inguruan, baina kultura hura bizi dute. Beat haiek izarrak ziren, azken finean, baina jende asko dago gaur kultura eta artea sortzen, inoiz izarrak izango ez direnak.
Joan Vollmer biktima izan zen?
Biktima izan zen, hitzez hitz, baina denok gara zer edo zeren
biktima, eta ez dut uste hura berez biktima rolean jarri zenik. Oso
pertsonaia interesgarria zen. Hark aurkeztu zituen Burroughs eta
Ginsberg. Pentsalari garrantzitsua zen bere komunitatean.
Zure musika denboraz haragoko kutsua dutela esan dute askok. Nondik ateratzen da kutsu hori?
Konplimendutzat hartzen dut hori, musika on guztiak duelako
denboraz haragoko kutsu hori. Gitarra jotzaile bat ikusi nuen atzo
gauean [herenegun], eta ikaragarria zen. Jotzeko eran, eternitate
kutsua zerion.
Esan zenion?
Negarra ateratzen zidala esan nion [barre]. New Yorkera etortzeko esan nion eta han kontzertu on batzuk lortuko genizkiokeela.
Kantak zeuri gertaturiko gauzetatik ateratzen dituzu beti. Agian horretan datza sekretua?
Inspiratzen nauen idazkera haiku klasikoarekin lotuta dagoela
esan dezaket. Halako idazkera kultura guztietan dago, baina arreta
guztia egia zuzen bat esatera bideratzen du zen haiku zaharrak. Escondida diskoko bertso bat dago, halako modu garbian idatzi nuena: The smell of burnt exhaust / Drifts into the bar / It’s midnight in California / It’s high noon where you are
[ihes hodi erreen usaina / tabernan sartzen da / gauerdia da
Kalifornian / Eguerdia zu zaren lekuan]. Une bateko esperientzia baten
deskripzioa da, eta konturatu naiz kazetariek diskoko beste edozein
bertso baino gehiagotan aipatu dutela. Horrek frogatzen du, halako
bideek benetako eragina dutela jendearengan.
Azkenean ez zenuen Joan Vollmerrena egin Tom Waitsek eta Burroghsen musikalean. Zer gertatu zen?
Bira bat hitzartuta nuen ordurako eta ezin izan nuen egin. Azkenean Mary Margaret O’Harak egin zuen niri eskainitako rola, eta zoragarria izan zen.
Damu duzu Vollmer antzeztu ez izana?
Ez. Espero dut aukera berriz izatea.
Artikulu hau idatzi eta hiru urtera, hilik topatu dute Amy Winehouse. Gaur, Burroughs tartean egonda espero zitekeenez, hilaren 23. batean.